1. D. Manuel Amor Meilán D. Manuel Amor Meilán (A Coruña 31 de xaneiro de 1867 - Lugo 9 de decembro de 1933) foi un periodista, poeta, novelista, antropólogo, dramaturgo, historiador e fundador da Real Academia Galega en 1905, membro tamén da Academia de Belas Artes de San Fernando, da A.B.A de Barcelona e de Toledo e da Sociedade Arqueolóxica de Pontevedra. Foi redactor e director do diario “El Regional”, dirixiu “La Ilustración Gallega” e o diario “La Provincia” colaborando tamén en numerosas publicacións e investigacións como a existencia humana nas covas (cova do Rei Cintolo en Mondoñedo) ou a orixe céltica dos castros e mámoas en Galicia. Nunha das súas obras, Geografía del reino de Galicia (Tomo IV, provincia de Lugo, 1928) aparecen as seguintes alusións a Caldaloba: 2. Castelo do Caldaloba ou Vilaxoán [...] trad. Non escapou esta comarca á xeral convulsión que experimentou Galicia coa revolución dos Irmandiños, desatada no século XV. A torre de Támoga foi unha das destruídas por aqueles precursores dos comuneiros casteláns, así como a de Cal-da-Loba ou Vilaxoán, que inda que polo nome da aldea na que se alza (Vilaxoán) pertence a Vilalba, polo anaco de terra no que se asenta encóntrase dentro dos límites de Cospeito (estudos recentes do preito Tabera-Fonseca, varias das testemuñas afirmaron que non se derrocaron tres fortalezas: Castroverde, Pambre e Vilaxoán, ver artigo aquí ). Non debeu ser a destrución deste castelo non xa completa, pero nin aínda de difícil arranxo e restauración, pois poucos anos máis tarde, axustizado Pardo de Cela na praza de Mondoñedo, a súa filla Dª Constanza e o seu xenro Fernán Ares de Saavedra, quixeron resistir a Acuña, o enviado dos Reis Católicos, facéndose fortes no castelo de Vilaxoán ou Cal-da-Loba. Así da conta do suceso o historiador López Ferreiro: “Morto o mariscal Pardo de Cela, non por iso se restableceu a calma no bispado de Mondoñedo; a súa filla Dª Constanza de Castro, co seu esposo Fernán Arias de Saavedra, quixo vingar a súa morte, e metidos ambos no castelo de Vilaxoán enarboraron o estandarte da rebelión. Acudiu D. Diego López de Haro, que sucedera a D. Fernando de Acuña no goberno de Galicia, e puxo estreito sitio á fortaleza. Brava e obstinadamente defendeuse Fernán Arias e prolongou por moito tempo a súa resistencia; pero, ó cabo, corrompeuse a auga do alxibe, e todos os sitiados, incluso Dª Constanza, adoeceron mortalmente. Fernán Arias, que, con tres soldados, inda se conservaba ileso, tivo que renderse á necesidade. O Gobernador confiscoulle os seus bens e condenouno á última pena; pero por mediación de D. Diego de Andrade, que con Álvaro González de Rivadeniera axudaran a D. Diego López de Haro a sitiar a fortaleza, obtivo a liberdade e a vida e a terceira parte dos seus bens. As outras dúas terceiras partes foron adxudicadas a D. Diego de Andrade e a D. Álvaro González; mais o de Andrade renunciou xenerosamente á súa parte en favor de Fernán Arias; o cal serviu despois lealmente ós Reis Católicos e estivo na conquista de Málaga.” Débese engadir ó copiado que, segundo se desprende da relación de Vasco de Aponte, contemporáneo dos sucesos, no seu “Recuento de las casas antiguas del reino de Galicia”, Acuña e o capitán Mudarra, decatados tal vez de que o famoso D. Diego de Andrade podía -e tal vez desexaba- auxiliar a Fernán Ares no duro transo no que estaba metido, saíronlle ó encontro na ponte de Rábade, por onde debía pasar coas súas hostes. Quixérono prender por maña -escribiu Aponte- pero non soamente non o lograron, senón que foi o propio D. Diego quen lles deu leccións de astucia e sagacidade. Lonxe de axudar a Fernán Ares, púxose ó lado de D. Diego López de Haro que sitiaba o castelo e contribuíu con el no asedio, sen prexuízo de interceder máis tarde polo rebelde cabaleiro e inda de volverlle a graza dos propios soberanos. Máis de once meses durou o asedio do castelo, o que demostra mellor que ningún outro dato da tenacidade de Fernán Ares e o ánimo viril da súa esposa que en ningún momento o abandonou naqueles días de proba. Despois disto... nada que importe gran cousa na historia de Cospeito. Ó dividirse o país en cotos e xurisdicións que perduraron ata a moderna división territorial, houbo aquí dúas destas: a de Goá e Santa Cristina e a de Támoga. Compoñían a primeira as freguesías de Goá, Santa Cristina e Sistallo e nomeaban xuíz ordinario os señores de Losada, Barreira e outros partícipes; e na segunda exercían aquel dereito os señores de Montenegro. As parroquias de Xermar e Seixas correspondían á xurisdición de Vilalba, segundo queda feito mención o tratar este último concello. O de Cospeito fórmano na actualidade, as parroquias, aldeas e lugares que se citan a continuación: [...] San Martín de Pino (de ascenso) con Bouza, Broce, Caldaloba, Casiña, Castro, Co, Costa, Cuvelo, Currás, Fonte Salgueira, Fraga, Granda, Guldeiros, Junto la Iglesia, Mato, Millerada, Monte, Outrocabo, Penalba, Porto, Quenlle e Sumeiro, [...]

Bibliografía

Meilán Amor, D. Manuel. Geografía General de el Reino de Galicia (Tomo IV, provincia de Lugo; 1928) Reflectido na “Bibliografía” da web: http://www.caldaloba.es.